ولیکن موضوع آنجا تعجب بر انگیز و البته تاسف انگیز می شود که برای استناد فعالیت وقف علم و فناوری به نمونه های خارج از کشور استناد می شود و از ارزش دارایی های صندوق های وقفی دانشگاه‌های معتبر دنیا و وقف علم و فناوری کشورهایی چون آمریکا و استرالیا و آلمان و … سخن به میان می آید.
بگذارید کمی از داستان شخصی به نام رشیدالدین فضل‌الله الوزیر ابن عمادالدوله ابی الخیر بن موفق‌الدوله علی همدانی و به مختصر رشید الدین فضل الله همدانی را با هم مرور کنیم.
رشید الدین حدود ۷۷۰ سال پیش در سال ۶۲۹ ه. ش. در شهر همدان چشم به جهان گشود و در زندگی خود به عنوان یک سیاستمدار، مورخ و پزشک در دوران ایلخانیان (مغول) به فعالیت پرداخت و کتاب مشهور “جامع التواریخ” را به دستور غازان خان تحریر نمود.
اجداد وی همگی از یهودیان همدان بوده و خود وی نیز پس از مسلمان شدن از “رشید الدوله” به “رشید الدین” تغییر نام یافت. وی مدارج بالایی را در حکومت ایلخانیان تجربه نمود که پزشک مخصوص دربار و وزیر ایلخانان از جمله مناصب حکومتی وی به شمار می رود.
فعالیت مهم وی که با موضوع این متن همخوانی دارد، تاسیس “ربع رشیدی” است، ربع رشیدی شهری کوچک شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی بود.
وی برای تأمین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف ایران قدیم در بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.
در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان بنام ربع رشیدی شهرت یافت.
این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته‌است، در اوایل قرن هشتم یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ مورخان و جهانگردان دارای وسعت زیاد و ساختمان‌هایی چون مسجد، مدرسه، بیمارستان و کتابخانه بوده و مانند بیشتر شهرهای قدیمی دارای حصار و بارو بوده است.
در آن دوران شش هزار دانشجو در آن تحصیل می‌کرده‌اند و دانشمندان بزرگ در آن به تألیف و تدریس مشغول که از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده‌اند.
وی برای ساماندهی املاک وقفی وقفنامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است که در سال ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی و در نشستی که در یونسکو برگزار شد، در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ثبت رسید.
البته گویا قانون نانوشته ای است که اکثر ارزش آفرینان، سرنوشت تلخی داشته باشند، وی در نهایت در اثر بدگویی اطرافیان در منطقه چرگر استان زنجان فعلی به همراه فرزندش کشته شد و خاندان او نیز از آزار و اذیت در امان نبودند.
شهرک علمی ربع رشیدی هم اکنون به صورت مخروبه ای در تبریز وجود دارد که به راحتی می توان آن را احیا نمود، چون در این میان فقط نیاز به احیا سخت افزاری بنا می باشد و کار سخت آن ترویجی است که خوشبختانه سنت حسنه وقف آن هم در حوزه علم و فناوری در فرهنگ این مرز و بوم وجود دارد، و البته ادعایی که می توانیم بکنیم این است که: “اولین پارک علم و فناوری دنیا، در ایران تاسیس و راه اندازی شده است.”
تمام این داستان برای توجه به فناوری بومی کشور خودمان ایران بود، آنجایی که ایران و ایرانی در فناوریهای مالی Fin Tech صاحب تاریخچه و الگو است، و از این مثالها به صورت وقف در علم و فناوری فراوان است که از مدارس علمیه خان شیراز، فخریه یا مروی تهران و رضویه گرگان می توان نام برد.
به جای الگوبرداری و تقلید از کشورهای دیگر، بهتر است سنت حسنه وقف را با توجه به نیاز امروز کشور در حوزه علم و فناوری احیاء کرده و به آن توجه ویژه و بایسته داشته باشیم. سنتی که ارزش آفرین است و به لحاظ انطباق با ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی جامعه باعث پویایی و شکوفایی خواهد شد.
